Tóm tắt tài liệu Thơ nôm đường luật (Từ Hồ Xuân Hương đến Trần Tế Xương)

BỘ Giáo dục

đại học tổ quốc TP HCM

TRƢỜNG ĐH SƢ PHẠM

—*—

NGUYỄN THANH PHÚC

THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT

(TỪ HỒ XUÂN HƢƠNG ĐẾN TRẦN TẾ XƢƠNG)

Chuyên ngành: VẲN HỌC VN

Mã số: 50433

LUẬN ÁN PHÓ tiến sĩ KHOA HỌC NGỮ VẲN

Người chỉ dẫn khoa học :

Giáo sư: LÊ TRÍ VIỄN

TP Hồ Chí Minh – 1996

LỜI cam kết ràng buộc

Tôi xin cam kết đấy là dự án công trình nghiên cứu và phân tích của riêng tôi. các số liệu, kết quả nêu

trong Luận án là trung thực & chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Ký tên

Nguyễn Thanh Phúc

1

MỤC LỤC

MỤC LỤC ……………………………………………………………………………………………………… 1

PHẦN MỞ ĐẦU……………………………………………………………………………………………… 3

1. Tính cấp thiết của đề tài …………………………………………………………………………. 3

2. lịch sử hào hùng vấn đề : …………………………………………………………………………………….. 4

2.2. nghiên cứu thơ Nôm Đƣờng luật nhƣ là bộ phận trong mối tương quan với

tổng thể và toàn diện là sản phẩm thực tế , người sáng tác. …………………………………………………………………………….. 6

3. mục tiêu nghiên cứu và phân tích : …………………………………………………………………………… 9

4. Đối tƣợng & phạm vi nghiên cứu : …………………………………………………………. 9

5. Phƣơng pháp phân tích : ……………………………………………………………………. 13

6. các đóng góp mới của luận án ………………………………………………………….. 14

7. bố cục của luận án : …………………………………………………………………………….. 15

CHƢƠNG MỘT: KHÁI QUÁT quy trình cách tân và phát triển THƠ NÔM ĐƢỜNG

LUẬT ………………………………………………………………………………………………………………….. 17

CHƢƠNG HAI: khối hệ thống ĐỀ TÀI, CHỦ ĐỀ THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT THẾ

KỶ XIX ……………………………………………………………………………………………………………….. 39

2.1.Đề tài, chủ đề vạn vật thiên nhiên ……………………………………………………………….. 40

2.2. Đề tài, chủ đề vịnh sử, vịnh truyện, triết lý nhân sinh cam kết ràng buộc đạo lý và

khí tiết nhà Nho ……………………………………………………………………………………………… 47

2.3. Đề tài tự vịnh, tự thuật, tự trào và chủ đề tâm sự, khát vọng cá nhân. ….. 55

2.4. Đề tài cuộc sống xã hội, đất nƣớc, con ngƣời và chủ đề yêu nƣớc ……….. 67

2

CHƢƠNG BA hệ thống HÌNH TƢỢNG không gian – thời gian …….. 75

3.1. Hình tƣợng không gian ………………………………………………………………….. 75

3.2. Hình tƣợng thời gian ……………………………………………………………………… 90

CHƢƠNG BỐN: cấu tạo BÀI THƠ và NHỊP ĐIỆU CÂU THƠ ………….. 102

4.1 cấu tạo bài thơ Nôm Đƣờng luật thất ngôn bát cú …………………………… 102

4.2. Nhịp điệu câu thơ Nôm Đƣờng Luật ……………………………………………… 133

CHƢƠNG NẲM: khối hệ thống ngôn ngữ THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT THẾ

KỶ XIX ……………………………………………………………………………………………………………… 146

5.1. khối hệ thống ngôn ngữ gần với Đƣờng thi …………………………………………… 146

5.2. hệ thống ngôn từ dân tộc …………………………………………………………… 159

5.2.1. Bộ phận từ thuần Việt: …………………………………………………………… 160

5.2.2. ngôn ngữ văn học dân gian : ………………………………………………….. 167

5.2.3 ngôn ngữ đời thƣờng . ……………………………………………………. 170

PHẦN Tóm lại ………………………………………………………………………………………. 190

1. thế giới nghệ thuật thơ Nôm Đƣờng luật ( thế kỷ XIX) …………………………. 190

2. quan niệm nghệ thuật về con ngƣời trong thơ Nôm Đƣờng luật (thế kỷ XIX)

………………………………………………………………………………………………………………………. 193

3. Kết luận chung ………………………………………………………………………………….. 195

THƢ MỤC tìm hiểu thêm ……………………………………………………………………………. 201

PHẦN PHỤ LỤC …………………………………………………………………………………………. 210

3

PHẦN mở đầu

1. Tính cấp thiết của đề tài

1.1. Trong hơn 1200 năm nay, Đƣờng Thi vẫn đƣợc xem như là tiêu biểu cho đỉnh cao của

thơ ca cổ điển Trung Quốc. Nó “để lại cõi đời cùng sáng với vầng trăng”. Ảnh hƣởng của nó

rộng khắp các nền văn hóa truyền thống Á Lục, đặc biệt là Japan, Triều Tiên, Việt Nam… có thể nói rằng,tinh

hoa Đƣờng Thi đã thấm sâu vào mạch nguồn thơ ca dân tộc bản địa VN, biến thành vốn văn hóa.

1.2. Qua thi tuyển thời xƣa, mọi nhà Nho đều rất có thể làm thơ Đƣờng luật. Từ đó, cũng có

ngƣời ngộ nhận rằng ngƣời Việt bắt chƣớc làm thơ Đƣờng giống y nhƣ ngƣời Trung Hoa đã

làm. Thật ra, khi đón nhận, nhà thơ việt nam đã chuyển hóa nó thành của riêng mình, nghĩa

là chào đón với ý thức tự do, phát minh, khiến cho thơ Đƣờng luật nước ta thấm đƣợm

lòng tin nước ta, hợp với nền văn hóa cổ truyền dân tộc bản địa.

1.3. do thế, phân tích thơ nôm Đƣờng luật, trong hoàn cảnh hiện nay, khi mà việc

bảo tồn, chấn hƣng, phát huy truyền thống văn hóa truyền thống dân lộc là hết sức cấp thiết, lại trở thành quan

trọng. không dừng lại ở đó, thực tế sự cải tiến chƣơng trình văn học ở trong nhà trƣờng đại học và Trung

học cũng yên cầu những công trình nghiên cứu và phân tích về thơ cổ điển VN, mà trong các số ấy, thơ

Nôm Đƣờng luật có 1 vị trí quan trọng.

1.4. Tính cấp thiết của đề tài còn bởi vì lầm quan trọng của thể loại. Ngƣời viết lời

trình làng cuốn “Théorie des genres” (Lý thuyết về thể loại – Nhiều người sáng tác – Editions du

Seuil – 1986) cho đó là một vấn đề “trong nhiều thế kỷ từ Aristote đến Hégel đã là đối tượng người sử dụng

giữa trung tâm của thi pháp học” (dẫn theo [81 : 3]) M. Bakhtin cũng từng nhấn mạnh rằng ”

4

” Mỗi một thể loại, nhất là thể loại lớn, biểu thị một thái độ thẩm mỹ và làm đẹp đối với hiện thực, một

cách cảm thụ, nhìn nhận, giải minh thế giới và con người. Thể loại là cái trí nhớ siêu cá nhân

của thẩm mỹ, nơi tích lũy, đúc kết những kinh nghiệm nhận thức thẩm mỹ và làm đẹp thế giới. Mỗi thời

đại thể loại cố hệ thống thể loại của bản thân, trong số đó các thể loại chính biểu lộ sự tập

trung nhất, khá nổi bật nhất tâm thức, góc nhìn, những mối chăm sóc, các ý niệm & chuẩn

mực giá trị của con người trong thời đại đó.” [2:7]M. Bakhtin cho rằng “Đằng sau cái

mặt ngoài sặc sỡ & đầy tạp âm ồn ào cửa quy trình văn học, người ta không nhìn thấy vận

mệnh cao lớn và căn bản của văn học & ngữ điệu, mà các nhân vật chính nơi đây trước hết

là các thể loại, còn trào lưu, trường phái chỉ là các nhân vật hạng nhì & hạng ba” [2:28]

Thế mà thơ Nôm Đƣờng luật, 1 trong ba thể loại lớn viết bằng thứ văn tự riêng của dân tộc bản địa

thời trung đại, tới nay vẫn chƣa đƣợc nghiên cứu và phân tích một cách khối hệ thống.

chính là mấy Nguyên Nhân cấp thiết khiến chúng tôi đặt vấn đề nghiên cứu và phân tích, thơ Nôm Đƣờng

luật, tò mò những điểm lưu ý thể loại, chứng minh nó không hẳn là sự việc lập lại bài học từ văn

chƣơng Trung Hoa. Để giới hạn đề tài, luận án tập kết vào giai đoạn thế kỷ XIX, từ Hồ

Xuân Hƣơng đến Trần Tế Xƣơng.

2. lịch sử vấn đề :

Theo dõi lịch sử của sự phân tích rất nhiều liên quan đến thơ Nôm Đƣờng luật, thấy

có ba hƣớng chính :

– nghiên cứu và phân tích thơ Nôm Đƣờng luật trong quá trình nghiên cứu và phân tích chung về nền văn

chƣơng chữ Nôm.

5

– nghiên cứu thơ Nôm Đƣờng luật nhƣ là bộ phận trong mối liên quan với tổng thể là

sản phẩm thực tế, người sáng tác.

– nghiên cứu thơ Nôm Đƣờng luật trong sự giao lƣu với văn học Trung Hoa.

2.1. nghiên cứu và phân tích thơ Nôm Đƣờng luật trong thời gian phân tích chung về nền văn

chƣơng chữ Nôm.

thời điểm đầu thế kỷ XX, có cuốn “Quốc văn tùng ký”, Nguyễn Văn San tự Hải Châu Tử

biên soạn bằng chữ Nôm, đã tập hợp & phân chia thơ văn, trong những số ấy có thơ Nôm Đƣờng luật.

Khi nói đến những sáng tác Nôm, ông có nhận xét “Ấy là lối văn chương nước ta, nước nhà tinh

tú vẽ ra biết bao nhiêu nhân tài chứ không đâu được đà vậy” [98: ] Vào trong năm cuối

thập kỷ thứ 2, Đông Chu Nguyễn Hữu Tiến (1875 – 1941) biên soạn “Cổ xúy nguyên âm”,

quyển 1 năm 1916 và quyển hai năm 1918. Trong lời Tựa, ông viết “lối văn chương Nôm nước

mình(…) thể cách cũng chẳng khác chi văn Tàu và lại có lối đặc biệt quan trọng riêng của ta vậy “(dẫn

theo [81:13]). Cũng năm 1918, Phan Kế Bính (1875 – 1921) viết Việt Hán văn khảo . đấy là

“công trình nghiên cứu , biên khảo & dịch thuật có mức giá trị về thẩm mỹ văn chương(…) gồm

8 tiết, trong các số đó dành 5 tiết để phân tích nguồn gốc, nguyên tắc văn chương, những thể loại văn

học và(…) ” [85:II:199]. Năm 1943, cuốn việt nam văn học sử yếu của Dƣơng Quảng Hàm

có mặt lần đầu. Trong công trình xây dựng này, tác giả có đề cập tới những thể văn. Ông nhận định về

thơ Đƣờng luật nhƣ sau: “Thơ Nôm ta tuân theo phép tắc thơ tàu, mà âm thanh tiếng ta cũng

gần giống tiếng Tầu (cũng là thứ tiếng đan âm và cũng chia thành tiếng bằng tiếng trắc) nên thi

pháp của ta có nghĩa là thi pháp của Tàu & các niêm luật của thơ

6

ta cũng phỏng theo thơ Tàu cả” [29:122] rõ nét ý kiến của tác giả là có có hạn. Tuy

nhiên, từ sự nghiên cứu và phân tích, tác giả đã và đang rút đƣợc một số kết luận quan trọng, ví dụ điển hình ” Văn

Nôm của ta về thế kỷ thứ XIX, so với trước, thật có hiện đại nhiều (…) những thể thơ, hát nói,

tuy vậy thất, lục bát đều phải sở hữu phần khởi sắc và những văn sĩ ta đã đôi lúc thoát ly cái ảnh hưởng

của thơ văn Tàu mà diễn đạt tư tưởng, tính tình 1 cách thành thực để sáng tạo một nền văn

đặc biệt của dân tộc bản địa ta”[29:399] Năm 1953, Thanh Lãng viết Văn chƣơng chữ Nôm. Chúng

tôi lƣu ý 2 điểm. 1 là, tuy cách gọi tên mỗi thời kỳ có chỗ chƣa ổn, nhƣng ông đã chia quá

trình cải tiến và phát triển của văn chƣơng chữ Nôm ra làm ba thời kỳ là tái hài hòa : phôi thai thời đại(

1225 – 1430), đại phát thời đại( 1430 – 1750)và toàn thịnh thời đại( 1750 – 1900). Hai là,

trong cái nhìn của người sáng tác, dƣờng nhƣ chƣa nhìn thấy địa điểm xứng đáng của thơ Nôm bên cạnh

truyện Nôm. nhìn toàn diện các công trình xây dựng trên chỉ vận dụng thi luật học Trung Hoa để tìm

hiểu thơ Nôm Đƣờng luật. Dù đây này còn hạn chế về tƣ tƣởng, học thuật, nó cũng đã có lưu ý

bƣớc đầu.

2.2. nghiên cứu thơ Nôm Đường luật như thể bộ phận trong mối tương quan với tổng

thể là tác phẩm , người sáng tác.

Hƣớng nghiên cứu và phân tích này đóng góp thêm phần tò mò về thơ Nôm và cả thơ Hán luật Đƣờng

nhƣ chuyên khảo Thi hào Nguyễn Khuyến, đời & thơ do Gs Nguyễn Huệ Chi chủ biên. Tiêu

biểu là nội dung bài viết “Sáng tạo trong thơ Đường luật” của Gs Lê Chí Dũng. nhìn toàn diện chuyên

khảo đã nhất trí & cam đoan “Bút pháp Nguyễn Khuyến đã như một tín hiệu quan trọng

của việc chuyển động của văn học việt nam trê tuyến phố văn minh hóa” [15:28]. Trong chuyên đề

sau đại học Thơ Hồ Xuân Hương, Gs Lê Trí Viễn đã chỉ ra

7

đẳng cấp và sang trọng Xuân Hƣơng trong phong cách thể loại xét từ cấp độ thi công hình tƣợng đối với tất cả

một khối hệ thống ngôn ngữ tƣơng ứng & từ phƣơng diện cấu trúc của thể thơ. Gs Đặng Thanh Lê

đã và đang đặt những bài thơ Hồ Xuân Hƣơng trong sự tiến lên của dòng thơ Nôm Đƣờng

luật, phác họa một số nét cơ bản trong sự hoạt động của thể loại, cùng theo đó nêu bật những

đóng góp của Hồ Xuân Hƣơng về cảm xúc & bút pháp nghệ thuật. dựa vào quan điểm thi

pháp học của Jakobson, Gs Đỗ Đức Hiểu đã tìm hiểu ý nghĩa và tầm quan trọng thơ Nôm Đƣờng luật của Hồ

Xuân Hƣơng từ kết cấu miêu tả trong bài quả đât thơ Nôm Hồ Xuân Hương và ông kết luận

“Hồ Xuân Hương phát minh một phong cách thơ Đường luật mới” (31 : 87) nhìn toàn diện các

dự án công trình này có không ít gợi ý đáng chú ý cho luận án của chúng tôi.

2.3 phân tích thơ Nôm Đƣờng luật trong sự giao lƣu với văn học Trung Quốc.

Hƣớng nghiên cứu và phân tích này thƣờng sử dụng thao tác làm việc so sánh với Đƣờng thi hoặc văn học,

văn hóa truyền thống China để tìm kiếm ra những nét đặc điểm dân tộc bản địa. nội dung bài viết nhanh nhất có lẽ rằng là bài Mối

quan hệ mật thiết giữa văn học việt nam & văn học Trung Quốc của Gs Đặng Thai Mai. Ông

cho rằng “Ngay trong những lúc họ vận dụng thể văn và văn tự China để hiểu hiện cảm tình

và tư tưởng của mình, nhiều nhà thơ tất cả chúng ta vẫn luôn luôn nỗ lực cố gắng bảo vệ rực rỡ của dân tộc

& cá tính của con người sáng tác” [54: ] mặc dù thế, ông đã không chỉ ra chỗ đặc sắc, nét

riêng ấy, lại cho rằng; “Trong các thể loại vay mượn của China thì thơ ca(…) thơ

Đường luật thất ngôn, ngũ ngôn(…) trong lối thơ ca trữ tình, thi sĩ cổ điển ta vẫn khai quật

bấy nhiêu long mạch: tình yêu vạn vật thiên nhiên, tình yêu

8

người yêu bạn bè vợ con và đặc biệt là tình yêu nước” [64 : 11]. Năm 1973, Gs Trƣơng Chính có

nội dung bài viết “Cha ông ta đã áp dụng các thể loại văn học China ra làm sao vào thơ

Nôm?” Ông viết: “Cha ông chúng ta khi chuyển qua sáng tác bằng chữ Nôm, đồng thời

muốn cởi xiềng xích ra, xuất phát từ Hàn Thuyên” [14:3] Khi so sánh hiện tƣợng thất ngôn

xen lục ngôn ở thơ Nôm Phố Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tông, Nguyễn Bỉnh Khiêm với thể Đƣờng

thi ở China, ông cho thấy China “Không rất có thể câu bảy từ xen câu sáu từ hoặc

câu sáu từ xen câu bảy từ” và Theo ông thì hiện tƣợng này của thơ việt nam ” chắc đó là 1 trong những

thể loại mới do cha ông chúng ta tạo nên trên cơ sở câu thất ngôn, trong những khi niêm luật, đối,

gieo vần theo luật Đường” (14:4) Mãi cho đến năm 1991, tại hội thảo khoa học nghiên cứu và phân tích

văn học cổ trung đại VN trong quan hệ Khu Vực, Gs Nguyễn Huệ Chi đã nhấn

mạnh luận điểm “cố gắng tìm kiếm được các nét nghĩa khu biệt giữa thơ Đường luật dân tộc bản địa với thơ

Đường” & cam kết ràng buộc vai trò quan trọng của những dự án công trình phân tích này “nếu rất có thể

cùng nhau góp sức tìm kiếm ra một câu trả lời chung: ra làm sao là mã thơ Đường nước ta

(…) thì mọi sự mắc míu về thi pháp thể loại thơ cổ chắc sẽ khai thông dễ dàng” (2:22) Tại hội

thảo, Gs Bùi Duy Tân có bài quan hệ về thể loại giữa văn học Trung Quốc và văn học

việt nam thời trung đại: chào đón – đổi mới – phát minh sáng tạo và nhận định rằng “Những thể loại ngoại

nhập mà được viết bằng chữ Nôm thì sự Việt hóa dễ được tăng trưởng” Năm 1993, trong luận

án PTS Thơ Nôm Đƣờng luật từ Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi đến thơ Hồ Xuân

Hƣơng , Lã Nhâm Thìn đã bƣớc đầu hướng đến thơ Nôm Đƣờng luật quy trình này & Kết luận

” hoàn toàn có thể thấy bội số chung nhỏ nhất của những nhân tố cấu thành

9

thơ Nôm Đường luật là tính chất đời thường, sự giản dị và đơn giản, tinh thần tự do và xu hướng tâm

trạng hóa. Nói 1 cách khái quát & ngắn gọn, mã của thơ Nôm Đường luật được xác định

bởi đặc điểm Nôm của thể loại” [81:142-143] Nhƣ vậy, nhìn tổng thể tuy có các góp phần

quí báu, đặc biệt là hai hƣớng nghiên cứu sau, nhƣng khảo sát thơ Nôm Đƣờng luật 1 cách hệ

thống, nhất là ở quy trình tiến độ phát triển từ Hồ Xuân Hƣơng đến Trần Tế Xƣơng đang còn là

khoảng trống giành cho ngƣời phân tích.

3. mục đích nghiên cứu và phân tích :

nằm ở trong hƣớng nghiên cứu thƣ Nôm Đƣờng luật từ khía cạnh thể loại văn học , luận

án tập kết nghiên cứu và phân tích thể loại này trong quá trình từ Hồ Xuân Hƣơng đến Trần Tế Xƣơng,

coi nhƣ thuộc thế kỷ XIX, là giai đoạn cải cách và phát triển đến đỉnh điểm của thể loại, mà điểm trọng

yếu là đào bới, xác định những đặc trƣng của chính nó về mặt nội dung và về mặt hình thức nghệ

thuật. Để tiến tới mục đích ấy, luận án cũng phác họa quá trình cải tiến và phát triển, sơ bộ tái hiện hữu

mạo thơ Nôm Đƣờng luật trong văn học việt nam.

4. Đối tƣợng & khoanh vùng phạm vi nghiên cứu :

4.1. Đối tƣợng nghiên cứu chính của luận án là 450 bài thơ thất ngôn bát cú & tứ

tuyệt chữ nôm từ Hồ Xuân Hƣơng đến Tú Xƣơng. đó là các bài thơ Nôm Đƣờng luật liêu

biểu cho thế kỷ XIX. Sở dĩ chúng tôi chọn thơ Hồ Xuân Hƣơng làm mốc đầu vì thơ Nôm

truyền tụng của bà thật sự mở ra bƣớc ngoặt vĩ đại trong lịch sử cải tiến và phát triển thơ Nôm Đƣờng

luật lại xuất hiện khoảng thời điểm đầu thế kỷ XIX. Chọn thơ Trần Tế Xƣơng làm mốc cuối không chỉ

vì nhà thơ đã qua đời vào đầu thế kỷ XX (1907) mà còn vì thơ ông thật sự khép lại thơ

Đƣờng luật chữ Nôm. Thơ Nôm Đƣờng

10

luật trƣớc Hồ Xuân Hƣơng chỉ đƣợc đề cập đến ở chƣơng , khi đào bới 1 cách khái quát

về thể loại này từ khía cạnh phát triển lịch sử và khi rất cần thiết để đối chiếu lịch đại. Thơ chữ Quốc

ngữ & chữ Hán luật Đƣờng có mặt ở thế kỷ XX cũng là đối tƣợng để so sánh. Truyện thơ

gồm nhiều bài thơ Đƣờng luật thất ngôn bát cú ghép lại & “bài luật” đều Chưa hẳn là đối

tƣợng nghiên cứu của luận án . Chúng tôi rất chú ý đến việc chọn lựa văn bản an toàn và tin cậy để

thực hiện thống kê nhằm rút ra các tóm lại có khả năng thuyết phục kinh khủng nhất. Luận án

đa phần dựa vào Hợp tuyển thơ văn VN & các Thi tập. Riêng văn bản về Hồ Xuân

Hƣơng là lấy trong Thơ Hồ Xuân Hƣơng (thƣ mục 91) của Gs Lê Trí Viễn.

4.2. khoanh vùng phạm vi nghiên cứu:

Trƣớc khi xác định phạm vi nghiên cứu và phân tích của luận án, chúng tôi thấy cần giới thuyết

một số trong những khái niệm: 1 là về khái niệm thể loại. nhờ vào chủ kiến của D.X.Likhasev cho thể

loại văn học “là một phạm trù lịch sử vẻ vang, nó chỉ xuất hiện vào trong 1 quy trình cách tân và phát triển nhất định

của văn học và tiếp nối biến đổi và được thay thế” (86 : 204) và của Từ điển thuật ngữ văn học

“thể loại văn học là sự thống nhất giữa một loại nội dung và một dạng hình thức văn bản và

phương pháp chiếm lĩnh đời sống” (86 : 204), chúng tôi nghĩ đến sự rất cần thiết nên nhận thấy

giữa thể và thể loại nhƣ sau:

11

Nhƣ vậy, theo chúng tôi, thể Đƣờng luật và thể loại thơ Nôm Đƣờng luật sẽ sở hữu 6 hình

thức thể: thất ngôn bát cú, thất ngôn tứ tuyệt, thất ngôn bài luật, ngũ ngôn bát cú, ngũ ngôn tứ

tuyệt, ngũ ngôn bài luật. Chúng mình cũng sử sụng thuật ngữ thể tài khi muốn đề cập, nhấn

mạnh ở góc nhìn đề tài, chủ đề, có nghĩa là thiên về mặt nội dung thể loại, chẳng hạn khi nói tới

thể tài trữ tình thế sự, trữ tình đời tƣ, thể tài trào phúng, hoặc hẹp hơn: thơ vạn vật thiên nhiên, thơ

điền viên, thơ biên tái, thơ vịnh sử, vịnh truyện, vịnh vật, thở khẩu khí, thở cảm hoài, thơ tự

trào, thơ đi sứ, thơ bút chiến… Hai là về khái niệm thơ Nôm Đƣờng luật. đó là thuật ngữ để

chỉ thơ viết bằng chữ Nôm của dân tộc VN (đúng hơn là của dân tộc bản địa Kinh) theo thể

Đƣờng luật. Luận án chỉ tập trung khảo sát điều tra hai hình thức thể cơ bản là thất ngôn bát cú và

thất ngôn tứ tuyệt bởi vì nó chiếm số lƣợng áp đảo và có các đặc trƣng tiêu biểu cho thể

loại. Số bài thơ đƣợc điều tra khảo sát chi tiết cụ thể là:

THỂ THỂ LOẠI

– khuynh hướng về hình thức

– có tính không chuyển biến, vững chắc

– thí dụ :

thể Đƣờng luật

thể lục bát

thể tuy vậy thất lục bất

– thống nhất nội dung-

hình thức

– vừa ổn định vừa chuyển đổi,

vừa cũ vừa mới

– thí dụ :

Thơ Nôm Đƣờng luật…

Truyện thơ Nôm

Ngâm khúc

12

STT tác giả tiêu biểu vượt trội Bát cú Tứ tuyệt Cộng

1 Hồ Xuân Hƣơng 25 13 38

2 Phạm Thái 3 0 3

3 Trịnh Hoài Đức 6 0 6

4 Nguyễn Công Trứ 40 0 40

5 Nguyễn Thị Hinh 6 0 6

6 Phan Thanh Giản 6 4 10

7 Bùi Hữu Nghĩa 13 0 13

8 Huỳnh Mẫn Đạt 11 0 1 1

9 Nguyễn Hữu Huân 4 0 4

10 Nguyễn Đình Chiểu 32 0 32

11 Tôn Thọ Tƣờng 14 0 14

12 Phan Văn Trị

Lê Quang Chiểu

32 0 32

13 15 0 15

14 Nguyễn Khuyến 64 4 68

15 Nguyễn Văn Lạc 7 2 9

16 Chu Mạnh Trinh 21 0 21

17 Nguyễn Thiện Kế 5 0 5

18 Trần Tế Xƣơng 74 33 107

19 Khuyết danh( & mấy bài thơ lẻ) 13 3 16

tổng cộng 391 59 450

13

để đón cận thơ Nôm Đƣờng luật nhƣ một hiện tƣợng văn học, chúng tôi có chăm sóc

đến các bước nảy sinh & cải tiến và phát triển nhƣng đa phần vẫn là đi vào chính cấu trúc của chính nó.

những nghành nghề chúng tôi chăm lo là:

– Thơ Nôm Đƣờng luật về mặt lịch sử, tức là tình hình cải tiến và phát triển địa thể loại & sơ bộ

phác họa điểm lưu ý có đặc thù qui luật về sự tiến lên ấy.

– cấu tạo thơ Nôm Đƣờng luật trong tính toàn diện của nó với những mặt hình thức – nội

dung. nhằm mục tiêu tiếp cận nội dung thể loại, phạm vi luận án nghiên cứu và phân tích là khối hệ thống đề tài, chủ đề.

Còn các nhân tố hình thức thẩm mỹ tiêu biểu đƣợc khảo sát điều tra là : nhịp (hay tiết tấu) của câu

thơ, kết cấu của bài thơ bát cú, hệ thống ngữ điệu và hệ thống hình tƣợng không gian – thời

gian.

5. Phƣơng pháp nghiên cứu :

5.1. Phƣơng pháp luận nghiên cứu:

Chúng tôi sử dụng thuật ngữ phƣơng pháp luận (méthodologie) với ý nghĩa sâu sắc phổ biến

là lý luận, bàn về những con đƣờng phân tích, cách tiếp cận văn chƣơng. Chúng tôi lƣu ý hai

điểm sau đây về mặt phƣơng pháp luận:

– Thơ Nôm Đƣờng luật là một trong thể loại ngoại nhập chứ không phải nội sinh nên chúng

tôi coi nó nhƣ một hiện tƣợng giao lƣu văn học, giao lƣu văn hóa nói chung.

– Thơ Nôm Đƣờng luật, thực tiễn, ngày càng xa dần cội nguồn của chính nó là Đƣờng

thi China, lại hấp thụ tƣ tƣởng dân tộc, chịu ảnh hƣởng sâu đậm của folklore, sự thật

định vị chỗ đứng của chính bản thân mình trong nền văn học dân tộc bản địa nên chúng tôi nhìn nhận nó nhƣ một

thể loại văn học dân tộc, tuy có sự mô phỏng nhƣng chủ yếu lại là việc đổi mới, phát minh sáng tạo.

14

5.2 các phƣơng pháp nghiên cứu cụ thể:

Trƣớc hết, từ những văn bản, chúng tôi sƣu tầm dữ kiện đúng chuẩn mực & khách quan theo

từng yếu tố & hệ thống đƣợc khảo sát điều tra, tiếp đến, sắp đặt chúng một cách hệ thống. Chúng tôi

nghiên cứu, tổng hợp, tìm kiếm ra những đặc trị thống kê và thử giải thích, tìm được những yếu tố nào về

cộng đồng, tư tưởng nhà thơ…đã ảnh hƣởng đến các dữ kiện. Nhƣ vậy, hoạch toán là làm việc không

thể thiếu trong bất kỳ công trình khoa học nào. Trong luận án chúng tôi áp dụng phối kết hợp 5

phƣơng pháp phân tích sau:

– Phƣơng pháp biến sinh lịch sử: không chỉ có đƣợc dùng để làm đào bới sự chuyển động của

thể loại qua ba giai đoạn mà còn đƣợc dùng trong lúc khảo sát từng nhân tố, hệ thống trong sự

hoạt động có đặc thù lịch sử vẻ vang của chính nó.

– Phƣơng pháp khối hệ thống và phƣơng pháp cấu trúc: Là hai phƣơng pháp đƣợc vận

dụng để nghiên cứu, phân tích khối hệ thống đề tài – chủ đề, ngôn ngữ, nhịp thơ và bố cục tổng quan một bài

thơ.

– Phƣơng pháp so sánh: là một trong phƣơng pháp trọng yếu & rất cần thiết đối với

luận án. Sử dụng phƣơng pháp này, chúng tôi mới có thể tìm kiếm ra những đặc trƣng của thơ Nôm

Đƣờng luật thế kỷ XIX.

– Phƣơng pháp liên ngành: đặc biệt là liên ngành ngữ điệu & văn học đƣợc dùng làm

điều tra chƣơng cuối.

6. các góp sức mới của luận án

– Về nghiên cứu văn học: Hƣớng về một thể loại tiêu biểu cho văn học Trung đại

nước ta, luận án đóng góp thêm phần khái quát hóa, bổ sung cập nhật và đính chính một trong những điểm lưu ý căn bản

của thể loại này. Nó cũng đóng góp thêm phần tái hiện rõ nét diện mạo thể loại qua các tác giả, tác

phẩm rất nổi bật ở thế kỷ XIX, một thế kỷ văn học đầy tự hào của dân tộc bản địa. nói theo cách khác,

15

bằng phương pháp tiếp cận từ mặt nội dung (đề tài, chủ đề) & về mặt thi pháp thể loại, luận án cố

gắng phát hiện và tổng kết, nêu ra một số đặc điểm về nhịp, cấu trúc bên ngoài & bên phía trong

của thể loại thơ Nôm Đƣờng luật. không chỉ có vậy, các bản hoạch toán cụ thể, cụ thể của luận án về

đề tài, chủ đề, ngôn ngữ của các tác giả, sản phẩm thực tế vượt trội chứng minh và khẳng định góp thêm phần hữu hiệu

cho việc nghiên cứu văn học.

– Về thức tiễn: Luận án rất có thể đóng góp phần bổ sung chuyên đề đào tạo và huấn luyện, lưu ý cho giáo

viên trong quá trình đào tạo và huấn luyện những người sáng tác thơ Nôm Đƣờng luật thế kỷ XIX.

7. bố cục của luận án :

Luận án có 200 trang viết, 9 trang thƣ mục và 8 trang phần phụ lục (trong đó có 2

bảng biểu). Ngoài phần bắt đầu & phần kết luận, luận án có 5 chƣơng

– Phần mở đầu: 16 trang. Trước hết, chúng tôi nêu lên tính cấp thiết của đề tài. Thứ

hai, là lịch sử dân tộc của luận điểm, chúng tôi tóm tắt nội dung ở những tƣ liệu căn bản nằm trong những

dự án công trình phân tích đi trƣớc không ít có tương quan đến đề tài, nhấn mạnh vấn đề chỗ đóng góp,

đồng thời bạo dạn chỉ ra các chỗ thiếu sót, thậm chí sai trái trong khi nhận xét, đánh giá và nhận định

về thơ Nôm Đƣờng luật. Từ đó, luận án nêu lên những luận điểm chƣa đƣợc nói đến hay đã nói

đến nhƣng chƣa tương đối đầy đủ, chƣa đúng chuẩn mực lắm. Thứ ba, chúng tôi đặt ra mục đích nghiên cứu

của chính bản thân mình, chỉ ra đối tƣợng, khoanh vùng phạm vi, phƣơng pháp nghiên cứu và phân tích & bố cục tổng quan của luận án.

– Chƣơng một: 22 trang. Luận án sẽ lƣợc khảo khái quát các bước phát triển thơ Nôm

Đƣờng luật.

16

– Chƣơng hai: 36 trang. Chúng tôi bước vào khảo sát điều tra, phân tích khối hệ thống đề tài, chủ đề

thở Nôm Đƣờng luật thế kỷ XIX nhằm tiếp cận nội dung thể loại.

– Chƣơng ba: 27 trang. khối hệ thống hình tƣợng khoảng không – thời hạn.

– Chƣơng bốn : 44 trang. cấu trúc bài thơ & nhịp điệu câu thơ.

– Chƣơng năm: 44 trang. hệ thống ngữ điệu .

– Phần kết luận: 11 trang. tổng hợp từ những yếu tố đƣợc điều tra, chúng tôi thử

phác họa trái đất thẩm mỹ và nghệ thuật thơ Nôm Đƣờng luật thế kỷ XIX và nêu ra ý niệm nghệ

thuật về con ngƣời của nhà thơ.

17

CHƢƠNG MỘT: KHÁI QUÁT tiến trình cải cách và phát triển THƠ NÔM

ĐƢỜNG LUẬT

N.G.Tsenushevsky từng bảo rằng nếu không có lịch sử vẻ vang của đối tƣợng thì cũng sẽ

không tồn tại lý luận về nó.D.X.Likhasev cũng phân biệt sức ảnh hưởng của lịch sử vẻ vang thể loại,

cam kết ràng buộc thể loại văn học “là một phạm trù lịch sử vẻ vang. Nó chỉ xuất hiện vào một trong những quá trình

phát triển nhất định của văn học & sau đó đổi khác và đã được thay thế” (dẫn theo [86 : 204]).

Từ điển thuật ngữ văn học cũng gợi ý: “Vì vậy khi tiếp cận các thể loại văn học, cần tính đến

thời đại lịch sử của văn học và những chuyển đổi, sửa chữa của chúng” [86 : 204]. Nhìn tổng

quát về những biến đổi trên các chặng đƣờng cách tân và phát triển của thơ Nôm Đƣờng luật, chúng

tôi thấy nó từng bƣớc đƣợc hoàn thành xong cùng với nền văn chƣơng chữ Nôm kể chung, cụ thể chi tiết

là trải qua ba quy trình tiến độ : tiến độ hình thành (thế kỷ XII đến Quốc âm thi tập thời điểm đầu thế kỷ

XV), quy trình tiến độ trở nên tân tiến (từ Quốc âm thi tập đến hết thế kỷ XVIII) & quy trình phát triển ở

đỉnh cao (thế kỷ XIX) với việc mở màn của thơ Hồ Xuân Hƣơng và kết thúc với thơ Trần Tế

Xƣơng.

1.1. quy trình dựng nên

Thơ Nôm Đƣờng luật có lẽ rằng ra đời thời điểm cuối thế kỷ XIII, tuy vậy về mặt văn bản, cho tới

nay, vẫn chƣa sƣu tầm đƣợc. Đại Việt sử ký toàn thư có chép: ” Nhâm ngọ (Thiên Bảo), năm

thứ tư (1282) ngày thu, tháng tám,…Bấy giờ có cá sấu đến sông Lô, vua Trần Nhân Tông sai

Thượng thư Hình bộ là Nguyễn Thuyên làm văn ném xuống sông, con cá sấu tự đi

18

mất (…) Thuyên lại giỏi làm thơ phú quốc âm. nước ta thơ phú dùng nhiều quốc âm, thực bắt

đầu từ đây.) [43,48]. Sáng tác đầu tiên lƣu lại đƣợc là vào đầu thế kỷ XIV, bài thơ tƣơng

truyền là của nàng Điểm Bích trong mẩu chuyện với sƣ Huyền Quang. Để hoàn toàn có thể cam kết ràng buộc

rằng có một quy trình hình thành, dĩ nhiên phải có cơ sở lý luận: Xét từ gốc độ ngữ điệu,

đến thế kỷ XIII, chữ Nôm có đầy đủ khả năng để biến thành thứ văn tự dùng trong sạch tác văn

học. Còn xét từ khía cạnh văn học, sự xuất hiện của Quốc âm thi tập vào nửa thời điểm đầu thế kỷ XV tuy

có vẻ là một trong những sự kiện đột biến tuy nhiên phải là 1 tập đại thành, đòi hỏi phải có sự sẵn sàng từ

trƣớc về mặt thể loại. và lại đó cũng là tiến độ mở màn cho nền văn chƣơng chữ Nôm. Tác

giả cuốn Văn chương chữ Nôm gọi đấy là phôi thai thời đại (1225 – 1430), trong những số ấy Nguyễn

Sĩ Cố với Quốc âm thi phú, “có tài làm thơ quốc âm & khéo khôi hài”, Đường Chu Văn An (? –

1370) với Quốc ngữ thi tập , Hồ Quí Ly làm phú bằng quốc âm…

1.2. tiến trình cách tân và phát triển

quá trình cải cách và phát triển thơ Nôm Đƣờng luật là từ Quốc âm thi tập của Phố Nguyễn Trãi (đầu

thế kỷ XV) đến thơ Hồ Xuân Hương cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX). Nói một cách khái

quát, trải qua bốn thế kỷ, thể loại này đã từ chỗ thể nghiệm đi đến ổn định, từng bƣớc và về

nhiều mặt, trong đó có luận điểm kết cấu bài thơ, số lƣợng âm tiết (chữ) trên mỗi dòng thơ. Nếu

Đường Nguyễn Trãi là ngƣời khởi đầu con đƣờng Việt hóa thì Hồ Xuân Hƣơng, chính bà Chúa thơ

Nôm ấy đã tạo ra bƣớc ngoặt lớn đƣa thơ Nôm Đƣờng luật vào con đƣờng Việt hóa hoàn

toàn ở thế kỷ XIX. Đi

19

vào cụ thể, chúng tôi nhận định và đánh giá về các bước phát triển tiến độ này trải qua những tập thơ

vượt trội :

một là, với Quốc âm thi tập, Đường Nguyễn Trãi đã tô đậm xu hƣớng dân tộc hóa ở hình

thức thẩm mỹ và nghệ thuật lẫn nội dung thể loại, đúng nhƣ Gs Đặng Thai Mai đã khẳng định Nguyễn

Trãi là ngƣời trước tiên có công lớn: một cố gắng nỗ lực để xây cất một lối thơ việt nam. Gs Đinh

Gia Khánh cũng nhận xét thấy: “Nguyễn Trãi là nhà thơ rất có ý thức” trên con đường tìm tòi

một thể thơ dân tộc ít nhiều thoát ly Đường luật trong khi vẫn giữ quý phái chung của thơ

Đường luật [35, ]. biểu hiện trông rất nổi bật của xu hƣớng dân tộc bản địa hóa là ở 2 điểm sau đây:

– Về mặt nội dung, “Nhìn bao quát thì 254 bài thơ trong Quốc âm thi tập trước hết là

thơ về chủ đề vạn vật thiên nhiên. Đường Nguyễn Trãi ca ngợi cảnh vật non sông với tấm tin tưởng yêu, rộng

mở… “[85 : II : 258]

– Về mặt hình thức, Đường Nguyễn Trãi có khá nhiều sáng tạo. “Về thể loại, trong thơ quốc

âm Đường Nguyễn Trãi có 1 số bài tuân theo luật Đường; nhưng không ít bài Chưa hẳn luật

Đường. chính là thơ Việt đang trên Xu thế, định hình , có sự tiếp thu cả thơ Đường lẫn thơ

ca dân gian dân tộc bản địa (…) câu 6 chữ xen vào những câu 7 chữ (…) có các câu tuy là 7 chữ,

nhưng cách ngắt nhịp 3/4 được chấp nhận ta hiểu đó không phải là câu 7 chữ của thơ China

(vốn ngắt nhịp 4/3 là chính) Nguyễn Trãi đã sử dụng một vốn từ tiếng Việt đa dạng mẫu mã bậc

nhất vào thời ấy để sáng tác thơ (…) Đường Nguyễn Trãi cũng rất thích dùng thành ngữ, tục ngữ của

quần chúng… “[85 : II : 258 – 259]. Gs Lê Trí Viễn cũng nhận thấy: ” Thể thơ lục ngôn, nói

đúng hơn là thể thất ngôn bát cú có chen vào các câu lục ngôn, chính là

20

một sự biến hóa rất có thể là một thí nghiệm tìm tòi một âm điệu mới ra phía bên ngoài khuôn phép luật

Đường ” [94:54]

Hai là Hồng Đức quốc âm thi tập vào nửa sau thế kỷ XV 1 mặt kế thừa nội dung

dân tộc bản địa ở Quốc âm thi tập , mặt khác cũng có những tìm tòi mở hƣớng về hướng cộng đồng hóa.

đương nhiên là tập thơ có tương đối nhiều hạn chế; lại là cái chính: đề tài thông tục nhƣng lại mang khẩu

khí cao sang. Thi tập có vẻ nặng nề tính chất cung đình. mặc dù, “…nhiều thành ngữ, tục

ngữ, từ lấp láy được dùng (…) Tính ước lệ đặc trung là phổ biến trong tác phẩm nhưng

cũng có thể có Xu thế tả thực với các chi tiết, nhộn nhịp “(85 : I : 323). Về nhịp 3/4, có

nhà nghiên cứu và phân tích cho rằng: “Một vài câu có cắt nhịp 3/4 hoặc có vần bằng ở giữa câu, thì có

thể là do ngẫu nhiên chứ Chưa hẳn dụng ý của nhà thơ” [79:79]. Chúng tôi không nghĩ nhƣ

vậy mà nhận định rằng nhịp 3/4 là một trong hiện tƣợng khác biệt rất việt nam, rất có ý nghĩa. bên cạnh đó,

tập thể đã có những thể nghiệm trong công việc áp dụng thơ Đƣờng luật để tự sự và để trào

phúng, tuy sự tìm tòi ch._.ƣa đƣợc rõ rệt nhƣng cũng gây đƣợc ấn tƣợng. Nó đã giúp sức các nhà

thơ tiếp đến rút ra bài học kinh nghiệm không chiến thắng khi sử dụng Đƣờng luật để tự sự và bài học thành

công khi dùng Đƣờng luật để trào phúng.

Ba là Bạch Vân thi tập (thƣờng đƣợc gọi là Bạch Vân quốc ngữ thi) của Nguyễn

Bỉnh Khiêm (1491 – 15850) “Một cây đại thụ rợp bóng suốt thế kỷ XVI”. Nếu trong thơ chữ

Hán, những thể tài đề vịnh, thù tạc, trữ tình đều đƣợc bảo lƣu rất đậm thì ngƣợc lại dƣờng nhƣ

trong thơ chữ Nôm hầu hết là thơ ngôn chí. gần cận với Nguyễn Trãi về nội dung tƣ tƣởng

nhƣng nếu nhƣ thơ Đường Nguyễn Trãi khuynh hướng về cái tinh tế và sắc sảo trong những lúc diễn đạt sự cốt truyện, các

rung động thầm kín của con tim thì thơ Tuyết Giang phu

21

tử thiên về cái uyên bác trì trệ dần các nghĩ suy về thế sự. Gs Đinh Gia Khánh khi nhận

xét về thơ Đƣờng luật của hai thế kỷ XVI và XVII chắc rằng dựa trên thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm:

“Sang các thế kỷ XVI và XVII thì (…) thơ Đường luật vốn rất phù hợp với yêu cầu trữ tình lại

đã được nhiều người sáng tác sử dụng để viết về triết học, về đạo lý, tức là bộc lộ các suy tư về

nhân loại, về xã hội,…”. cùng với chân dung một con ngƣời luôn tự chủ, bình tĩnh, từ tốn,

thƣ thái, thƣờng sáng sủa, yêu thích thiên nhiên, hòa tâm hồn vào thiên nhiên, là âm vang của

các dòng thơ tiếng Việt đơn giản, trong sạch, vừa có cái chi tiết sinh động khi tiếp cận cuộc

sống, vừa thổi lên tầm khái quát, cô đúc nhƣ những chân lý. Quả thật tập thơ đã có các

góp phần mới cho xu hƣớng Việt hóa & quá trình dân chủ hóa thể loại này. Gs Bùi Duy Tân

viết: “Thơ Nôm Đường luật của Nguyễn Bỉnh Khiêm đã được Việt hóa thêm 1 bước, nhất

là về mặt ngôn ngữ, rất gần với thơ Nôm Nguyễn Công Trứ, thậm chí Nguyễn Khuyến thời

sau, Một trong những bài thơ đó, không tự giác mà nhà thơ đã phá vỡ cổ xưa khuôn sáo,

cầu kỳ , ước lệ trong đẳng cấp và sang trọng thơ Nôm thời Lê Thánh Tông (…) xét về quý phái ngôn

ngữ thì thơ Nôm Nguyễn Bỉnh Khiêm cũng phản ảnh rất rõ ràng ảnh hưởng ngày càng mạnh mẽ của thơ

ca dân gian vào trong dòng văn học viết của trí thức phong kiến.” [79 : 155 – 156]. Nhà nghiên cứu và phân tích

Mai Quốc Liên nhận xét: “Nguyễn Bỉnh Khiêm đã đóng góp thêm phần quan trọng vào việc kiến tạo

thơ tiếng Việt (…) ông thường xuyên cái quá trình sử dụng & không chế cấu tạo từ chất ngôn từ thuần

Việt. đặc biệt là đã đưa vào thơ những chất liệu thường ngày, các câu chữ xuất từ ca dao,

tục ngữ, từ tiếng nói dân dã. chính là tiến trình dân chủ hóa nền

22

văn học dân tộc, một quy trình vĩ đại. các câu thơ của (…) Nguyễn Bỉnh Khiêm;

Thèm nỡ phụ canh cua rốc

Lạnh đà quen đắp ổ rơm

chúa dựng phía bên trong nó một sự chuyển biến vĩ đại, một sự từ bỏ một nền mỹ học quan

phương cung đình có phần nào rập khuôn thơ China, đến sự việc thiết kế một nền mỹ học

dân tộc. Nó cũng là thể hiện của mỹ học của cái thường ngày, bình dị…” [96 : 107 – 108].

GS Lê Trí Viễn, trong bài viết Tài thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm còn cam kết ràng buộc “Thơ Nguyễn

Bỉnh Khiêm là thơ hay với rất đầy đủ phẩm chất thơ. Cách dùng từ dễ chịu và thoải mái, thêm chút hòa bình và

có lúc nói cách khác ngang tàng (…) sử dụng hư từ lạ và tài:

Cá tôm tối chác bên kia bến

Củi đuốc ngày mua mé nọ đèo

(…) “Ngâm biếm nguyệt “và”chén vầy thu” thì sức cô đúc nhượng gì thơ chữ Hán:

tuy vậy bắc kìa ai ngâm biếm nguyệt

Lầu nam nọ khách chén vầy thu

(…) âm điệu thì khỏi nói. Nào chen lục ngôn hoặc toàn lục ngôn. Nào ngắt nhịp bất chấp

nhạc điệu thơ luật mà chỉ nghe theo nhạc điệu của hồn thơ, chẳng chút e dè” [96: 157]. Đỗ

Kim Thịnh, trên tạp chí nghiên cứu và phân tích văn hóa truyền thống nghệ thuật số 6/1991 có bài quan niệm đạo đức

và thẩm mỹ và làm đẹp của Nguyễn Bỉnh Khiêm trong những số ấy ông chỉ ra bản sắc văn hóa, con tim việt nam

ở thơ Nôm Nguyễn Bỉnh Khiêm “Sự gắn bó với những ngạn ngữ dân ca Việt được ông biểu hiện

trong những bài thơ Nôm – thứ quốc ngữ đầu

23

tiên của dân tộc càng chứng minh sức sống của văn hóa truyền thống cội nguồn, nối mạch thơ văn ông truyền

đạt cho đời sau. ngôn từ trong thơ ông trong sáng khắc ghi được phong vị, truyền thống của đời

sống rất Việt Nam:

bếp trà hâm đã sôi măng trúc

Nƣớng cỏ cày thôi, vãi hạt bông.

Cửa vắng Con Ngữa xe thôi quýt ríu,

Cơm no tôm cá kẻo thèm thuồng”[ 82,80]

chặng đường từ sau Nguyễn Bỉnh Khiêm đến trước Hồ Xuân Hương là chặng đƣờng giảm

sút chất giá trị không riêng gì thể loại thơ Nôm Đƣờng luật mà kể chung, dƣờng nhƣ mọi

sáng tác văn chƣơng bấy giờ, mặc dầu số lƣợng sản phẩm thực tế không ít và thơ Đƣờng luật cũng tương đối

đƣợc ƣa chuộng (Chẳng hạn riêng Trịnh Doanh đã có 241 bài thơ Nôm trong Càn nguyên

ngự chế thi tập). mặc dù thế, sự có mặt của ba truyện thơ Nôm khuyết danh (cho đến nay

vẫn chưa biết chắc thời điểm xuất hiện) trong các số đó tác giả “kết” những bài thơ Đƣờng luật lại

để tự sự là một thể nghiệm cần thiết. Truyện Vương Tường gồm 39 bài thơ thất ngôn bát cú

& 10 bài thất ngôn tứ tuyệt. Tô công phụng sứ gồm 24 bài thất ngôn bát cú. Lâm tuyền kỳ

ngộ (còn gọi bằng Bạch Viên Tôn Các) gồm 146 bài thất ngôn bát cú, 1 bài thất ngôn tuyệt cú ở

cuối truyện ( không chỉ có vậy còn tồn tại bài Thạch tuyền ca khúc phỏng theo thể hát nói)

Qua thể nghiệm, có thể thấy rất rõ là: nếu sử dụng thơ Đƣờng luật thất ngôn bát cú

hay tuyệt cú để tự sự thì sẽ không còn thắng lợi. Để tự sự các event, cốt truyện cần móc xích,

xen kẹt lẫn nhau, có nghĩa là cần có đặc thù liên tục; trong lúc đó, Đƣờng luật lại có cấu tạo chặt

chẽ trong từng bài, tức sự hoàn hảo, khép kín, không đồng ý sự giãn nở, nhịp nhàng.

24

nói cách khác, có sự xích míc không thể xử lý giữa hình thức thế loại với nhu yếu của

tự sự .

Nhìn lại cả tiến độ cách tân và phát triển từ Quốc âm thi tập đến trước Hồ Xuân Hương, thì xu

hƣớng chung của thơ Nôm Đƣờng luật là dân tộc bản địa hóa và cộng đồng hóa. sát bên các đóng

góp lớn, các thành tựu thẩm mỹ là những thể nghiệm, tìm tòi nhƣng không chiến thắng.

dĩ nhiên, luận điểm cải biến thơ bảy chữ ra xen sáu chữ không hẳn là nhạc điệu luôn thất bại

mà ngƣợc lại dƣờng nhƣ có một nhạc điệu khác có ý nghĩa sâu sắc & thẩm mỹ và làm đẹp.

1.3. tiến trình cải tiến và phát triển Ở đỉnh điểm

1.3.1 Tổng quan:

Nhiều nhà nghiên cứu đã thống nhất đánh giá Thơ Nôm Đƣờng luật từ Hồ Xuân

Hƣơng đến Trần Tế Xƣơng là quy trình trở nên tân tiến ở đỉnh điểm của thể loại này. PGs Hoàng

Hữu Yên viết: “…nhất là từ giữa thế kỷ thứ XVIII sau đây, thơ Nôm nói chung đều viết theo thể

luật Đường hoàn hảo. với các thành tựu rực rỡ tỏa nắng của thơ Bà huyện Thanh Quan, đặc biệt là

thơ Hồ Xuân Hương thì thể thơ Nôm Đường luật không thay đổi, đạt đến đỉnh điểm nghệ thuật” [39 :

123]. tất nhiên, để đạt đƣợc đến đỉnh cao thẩm mỹ, sự thành tựu rực rỡ tỏa nắng ấy, hoàn toàn có thể có rất nhiều

yếu tố, ví dụ điển hình, các chặng đƣờng trƣớc đó nhƣ các thể nghiệm & đặc biệt là mấy

chục năm vào cuối thế kỷ XVIII nhƣ một chặng chuyển tiếp: “Riêng về phương diện văn chương,

nói cách khác sự an khang của ba bốn chục năm về vào cuối thế kỷ XVIII là cái buồng đợi

(salle d’attente) để đưa người ta vào thế kỷ XIX.” [18,33]. Trong chặng đƣờng chuyển tiếp

vắt qua hai thế kỷ ấy,

25

cũng chính là bắt đầu cho thế kỷ XIX, có Phạm Thái (1777 – 1813) & Trịnh Hoài Đức (1765 –

1825), 1 trong các Gia Định tam gia thi.

đây là một bài thơ vượt trội, bài Tự trào của Phạm Thái:

Năm bảy trong năm này những loạn ly,

Cũng thì duyên phận cũng thì thì.

Ba mƣơi tuổi lẻ là bao nả,

Năm sáu đời vua khéo chóng ghê!

Một tập thơ dày ngâm sảng sảng,

Vài nai rƣợu kếch ních tì tì.

Chết về tiên bụt cho xong kiếp,

Đù ỏa thế gian sống mãi chi?

cạnh bên qui luật cách tân và phát triển của bản thân mình thể loại, chúng tôi còn nghĩ tới việc tác động

mạnh khỏe, sự xâm nhập và thấm sâu của văn hóa dân gian vào thơ Nôm Đƣờng luật, hay nói

đúng hớn là sự việc chuyển hóa, có công dụng hỗ tƣơng từ cả hai phía. thực ra, trong dân gian, từ

vào cuối thế kỷ thứ XIV, trong câu chuyện Hà Ô Lôi (Lĩnh Nam Chích Quái của thế gian Pháp)

đã có ba bài tứ tuyệt (chữ Nôm) đánh dấu nhƣ sau:

Bài thứ nhất: Chỉn đà náu đến nguyện làm tôi,

Hai chữ Thiên- Tiên để cha Lôi.

Bài thứ hai: Sƣơng kế đầu sƣơng vẹn đƣợc mƣời,

các nơi quyền quí thiếu chi ngƣời.

chính vì thanh sắc nên say đắm,

Khá tiếc cho và lại khá cƣời!

Bài thứ ba : Sinh tử là trời sá quản bao,

đàn ông miễn đƣợc tiếng anh hào.

26

Chết vì thanh sắc cam là chết,

Chết đáng là nên cơm cháo nào.

Văn học dân gian thế kỷ XVIII cũng có nhiều bài làm theo thể Đƣờng luật, nhƣ một

số bài thơ cho là của Trạng Quỳnh. mặc dù vậy, hiện tƣợng thịnh hành hóa, dân gian hóa của thơ

Nôm Đƣờng luật vào thế kỷ XIX dƣờng nhƣ đã biết thành một nét đặc trƣng của đời sống văn

hóa dân tộc.

nói theo một cách khác thêm rằng đây chính là quy trình tiến độ vàng son của thể loại thơ Nôm Đƣờng

luật. Gs Trần Thanh Đạm nhận định: “Riêng thể thơ luật, tính từ Hồ Xuân Hương, Bà huyện

Thanh quan cho đến những bài thơ trường thiên liên hoàn của Nguyễn Đình Chiểu (Điếu

Trương Định, Điếu Phan Tòng) , các bài xướng họa giữa Tôn Thọ Tường và Phan Văn Trị

tới các tác phẩm của Nguyễn Khuyến, Tú Xương trong tương lai, chúng ta cũng tận mắt chứng kiến một sự

nở rộ, đa dạng về nghệ thuật…” [23 : 13]

Để đạt đến đỉnh điểm của sự tiến lên, thơ Nôm Đƣờng luật đã bền chí liên tục xu

hƣớng dân tộc bản địa hóa của khá nhiều thế kỷ trƣớc, đồng thời, chuyển nhanh trên con đƣờng dân chủ

hóa cả nội dung lẫn hình thức thể loại.

một cách khái quát, nói cách khác thêm về hình thức câu thơ Nôm Đƣờng luật quy trình tiến độ

này: hầu nhƣ đã xóa bỏ hình thức câu thất ngôn đan xen lục ngôn, nhƣ Gs Đinh Gia Khánh

nhận xét và lý giải: “Thơ Đường luật có pha lục ngôn sẽ ít thấy từ thế kỷ XVIII trở đi, có lẽ vì

lúc đó các thể thơ yêu vận như song thất lục bát &